قلعه‌های امن دیروز تا مخروبه‌های ناامن امروز

جای‌جای ایران به یمن پیشینه تمدنی پربار سرشار از بناها و اثرهایی با ارزش مربوط به دوره‌های گوناگون تاریخی است که آن را از سایر کشورها متمایز کرده و از این جنبه در جایگاه بالاتری قرار می‌دهد.

قلعه‌های خشتی از جمله آن بناها هستند که در روزگاری نه‌چندان دور به عنوان مهمترین نمود اندیشه دفاعی مشروع بشر در برابر تهدیدهای خارجی، با توجه به اهمیت و موقعیت جغرافیایی در نقاط مختلف به صورتی حساب شده، پراکنده شدند.

سوای پس و پیش‌های تاریخی، بزرگ‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه‌ها در بلندی‌های رشته کوه‌های البرز تا سبلان، از کرمان تا قزوین و تهران به چشم می‌خورند که به دلیل مسیر دسترسی ناهموار، بسیاری از آنها به تدریج گرد فراموشی گرفته و امروزه در لابه‌لای کتاب قطور تاریخ این کهن‌دیار مدفون هستند.

برخی از این بناها اما به دلیل جانمایی مناسب‌تر و واقع شدن در نزدیکی راه‌های اصلی کشور، می‌توانستند خود به یک جاذبه تاریخی و مکان عرضه محصولات فرهنگی و صنایع دستی و از سوی دیگر مکان استانداردی با طراحی سنتی برای اقامت شب گردشگران تبدیل شوند و بسیاری از محورهای بی رونق و سوت کور کنونی را جانی دوباره ببخشند.

همه مناطق به ویژه مناطق مرکزی ایران از جمله نقاطی است که با نشانه‌های تمدنی و شکوه تاریخی نقش بسته بر ستون‌های ستبر و بند بند دیوارهای مستحکم قلعه‌هایش، حرف‌های بسیاری در حوزه گردشگری می‌توانست داشته باشد اما با بی‌توجهی و نبود اعتبارات لازم برای بازسازی، بسیاری از آنها با تاخت و تاز عوامل طبیعی و دخالت‌های انسانی اکنون در حال تخریب هستند.

بیشتر قلعه‌های این مناطق حاشیه کویر مرکزی ایران به شکل مربع یا مربع مستطیل هستند که در چهار گوشه برج‌های مدوری برای دیده‌بانی از جنس خشت و گل دارند و بدون شک به جان خریدن رنج سفر و اندکی انحراف از جاده اصلی برای دیدن یا اسکان شبانه در این بناهای تاریخی شناسنامه‌دار می‌تواند برای مسافران داخلی و گردشگران خارجی به ویژه علاقه‌مندان ماجراجویی و طبیعت‌گردی هم تجربه‌ای هیجان انگیز و نو باشد.

به گفته کارشناسان امر، این قلعه‌ها ابتدا با ترکیب گل و چوب ساخته می‌شدند اما با گذشت زمان، سنگ نیز در ساخت آنها به کار رفته تا دوام و استحکام بیشتری داشته باشند.

کارشناسان امر معتقدند در عصر فناوری امروز که دانش بشر روز به روز در حال توسعه است پذیرفتنی نیست که برای حفظ و حراست این میراث فرهنگی برنامه نداشته باشیم و حتی شاهد تخریب این آثار باشیم. یادمانهای تاریخی که روزی امنیت مناطق را تأمین می‌کردند اما امروز به مخروبه ای ناامن تبدیل شده‌اند.

زنگار تاریخ بر چهره قلعه‌های خشتی

تعدادی از این قلعه‌های خشتی که هر یک راوی دوره‌ای از تاریخ پرفراز و نشیب ایران هستند، در نقاط شمالی استان اصفهان واقع شدند که از جمله می‌توان به کرشاهی ابوزیدآباد، سیزان نوش‌آباد و وزیر آران و بیدگل اشاره کرد.

قلعه سیزان نوش‌آباد دارای ۲ ورودی از شمال شرقی و شمال غربی است که با هدف دفاع نظامی ساخته شده اما به مرور زمان مانند پناهگاهی هنگام یورش دشمنان مورد استفاده قرار می‌گرفت اما کوران حوادثی مانند بارش باران و جاری شدن سیلاب بخش‌هایی از آن را تخریب کرد.

این قلعه خشتی که در محدوده شهر نوش‌آباد واقع شده، سال ۸۱ با شماره ۶۱۴۵ در فهرست اثرهای تاریخی کشور به رسید.

قلعه وزیر که می‌تواند بزرگترین قلعه خشتی و گلی استان اصفهان نام بگیرد، هفت هزار و ۵۰۰ مترمربع وسعت دارد و پیشینه آن به دوران زندیه بازمی گردد.

به گفته مسئولان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قلعه تاریخی وزیر در ۲۰ کیلومتری کویر سفیدشهر از توابع شهرستان آران‌وبیدگل تا آخر امسال در فهرست ثبت اثرهای تاریخی کشور قرار می‌گیرد.

قلعه کرشاهی با مساحت بیش از چهار هزار مترمربع در شمال شهر ابوزیدآباد، در نزدیکی ارتفاعات یخاب قرار داشته و با رج چینی خشتی برج و باروها یکی از بزرگترین بناهای خشتی ایران به‌شمار می‌رود.

برخی بر این باور هستند که ساخت شالوده قلعه خشتی و گلی کرشاهی که جزو اثرهای به‌جا مانده از دوران قاجار محسوب می‌شود، به‌دوران پیش از اسلام بازمی گردد.

این قلعه در دوره‌های گوناگون از جمله پس از یورش مغول مورد توجه و بازسازی قرار می‌گرفت تا سدی در برابر پیشروی دشمنان احتمالی باشد که از راه کویر، قصد یورش به نواحی مرکزی ایران را داشتند اما پس از آن مدت‌ها مورد استفاده حاکمان، شورشیان و حتی راهزنان بود.

با این وجود جانمایی برخی دیگر از این بناها مانند قلعه خشتی روستای بالاعباس‌آباد کاشان چنان است که در شاهراه عبور گردشگران از محورهای شمالی استان اصفهان واقع شده و در صورت بازسازی و تمهید زیرساخت‌های مورد نیاز، می‌توانند به افزایش میزان ماندگاری مسافران در منطقه و رونق بیش از پیش گردشگری کمک کنند.

قلعه بالاعباس‌آباد از جمله بناهایی است که با توجه به بارش‌ها و نبود شرایط نگهداری و بازسازی گاه به آغل، زباله‌دانی یا محل تجمع کارتن‌خواب‌ها و معتادان تغییر کاربری داده و امروزه در آستانه تخریب کامل قرار گرفته‌اند.

روستای بالاعباس‌آباد در فاصله ۱۳ کیلومتری نیاسر از توابع شهرستان کاشان واقع شده و چندین قلعه، خانه و آب‌انبار تاریخی دارد که مربوط به دوران قاجار هستند.

بالاعباس‌آباد با وجود برخورداری از اقلیمی ییلاقی همانند بارانداز و استراحتگاهی مهم بر سر راه شهرها و روستاهای غرب کاشان شامل دلیجان، نیاسر، نراق، مشهداردهال، نشلج، جوشقان‌استرک، علوی، ارمک، خاوه و رهق به شمار می‌رفت.

یکی از معروف‌ترین و موفق‌ترین نمونه‌های این قلعه‌ها، کارونسرای ثبت ملی مرنجاب واقع در شمال‌شرق شهرستان آران‌وبیدگل است که سالانه صدها هزار نفر مسافر داخلی و گردشگر خارجی را میزبانی می‌کند.

پیشینه این قلعه یا کاروانسرا در مسیر راه ابریشم که میزبان کاروان‌های مسافر خراسان، اصفهان و ری بود، به دوره صفویه بازمی‌گردد.

کاروانسرای مرنجاب دارای سه هزار و ۵۰۰ مترمربع زیربنا با ۲۹ اتاق است که به مدت ۱۲ سال از سوی صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی کشور، سال ۹۴ در قالب مزایده‌ای به شرکت تعاونی توسعه و عمران دهیاری‌ها و روستاهای شهرستان آران‌وبیدگل واگذار شد.

جذابیت قلعه‌های خشتی برای گردشگران

یک فعال حوزه گردشگری در گفت‌وگو با ایرنا تاکید کرد: قلعه‌های تاریخی به ویژه در شهرستان آران و بیدگل به دلیل ساخته شدن از خشت و گل با سبک معماری بی‌مانند کویری جذابیت ویژه‌ای برای گردشگران دارد.

علی‌محمد خاکدوست تشریح کرد: بیشتر گردشگران خارجی که به شهرستان‌های شمالی استان اصفهان سفر می‌کنند، خواستار دیدن قلعه‌ها را دارند که البته با توجه به فراهم نبودن زیرساخت‌ها و مخروبه بودن قلعه‌ها، این امر ممکن نمی‌شود.

وی بیان کرد: اقامت در قلعه‌های تاریخی نیز آرزوی بیشتر گردشگران خارجی است و برای بسیاری از آنها فضای ویژه و کهن قلعه‌ها بر اقامتگاه‌های تجملاتی اولویت دارد که خوشبختانه بیشتر قلعه‌های تاریخی نقاط شمالی استان اصفهان، در محورهای گردشگرپذیر قرار گرفتند و این فرصت بسیار خوبی جهت بازسازی و فراهم کردن زیرساخت‌ها است.

یک گردشگر اروپایی نیز در کویر مرنجاب به خبرنگار ایرنا گفت: دیدن قلعه‌های خشتی در مناطق کویری ایران بسیار جذاب است زیرا تنها در چند کشور جهان می‌توان از این تجربه بکر لذت برد.

مایکل موریس با ابراز تأسف از رها شدن برخی بناهای تاریخی و فقدان رسیدگی به آنها ادامه داد: گردشگران اروپایی برای دیدن و اقامت در قلعه‌های تاریخی اشتیاقی بسیار دارند و چنانچه شرایط فراهم باشد، از این درک این تجربه شیرین دریغ نخواهند کرد.

به گفته وی، باید با برنامه‌ریزی هر چه سریع‌تر از تخریب بناهای تاریخی به ویژه قلعه‌ها جلوگیری شده و این سرمایه‌های میراثی در راستای رونق گردشگری در ایران ساماندهی شوند.

ضرورت احیای قلعه‌های تاریخی شمال استان اصفهان

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آران‌وبیدگل در گفت‌وگو با ایرنا بیان کرد: ۳۵ قلعه در این شهرستان وجود دارد که از این میان ۹ قلعه در فهرست اثرهای ملی به ثبت رسیده است.

مجید نوری یادآور شد: قلعه‌های کرشاهی، سی‌زان و وزیر جزو شاخص‌ترین قلعه‌های این شهرستان هستند که پیشینه آنها بیشتر به دوره قاجار بازمی‌گردد اما پیشینه شالوده برخی نیز حتی به دوره ساسانیان می‌رسد.

وی تصریح کرد: دست‌اندازی‌های افراد سودجو و مخربین اثرهای فرهنگی به همراه آسیب‌های ناشی از عوامل جوی به ویژه بارش‌های رگباری سبب شدت یافتن تخریب این آنها شده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آران‌وبیدگل افزود: جز قلعه گرماب که بیشتر مصالح آن از سنگ تشکیل شده، سایر قلعه‌های موجود در این شهرستان با توجه به اقلیم منطقه دارای سازه خشتی و گلی و بیشتر آنها نیازمند بازسازی اضطراری هستند.

وی تاکید کرد: برخی از این قلعه‌ها در صورت بازسازی و تغییر کاربری می‌توانند به مرکزهای اقامتی و گردشگری تبدیل شوند؛ از جمله قلعه کرشاهی با توجه به ویژگی‌های معماری مانند وسعت سازه‌های خشتی، برخورداری از ۲ حیاط و مجاورت با قنات آبی فعال به عنوان پایگاه و مرکزی پژوهشی در مورد قلعه‌های تاریخی شهرستان تبدیل شود.

نوری اختصاص نیافتن اعتبار به دلیل نداشتن مالک واحد را دلیل اصلی بازسازی نشدن این بنای ارزشمند تاریخی دانست و اضافه کرد: ایجاد پایگاه پژوهشی و تعیین حریم، نخستین گام میراث فرهنگی شهرستان برای حفظ این بنای تاریخی است که امیدواریم با تخصیص بودجه، در جایگاه واقعی خود قرار بگیرد.

فرماندار آران‌وبیدگل نیز با اشاره به ضرورت بازسازی و احیای قلعه‌های تاریخی این شهرستان در راستای توسعه گردشگری اظهار داشت: قلعه‌های تاریخی مانند کرشاهی و سی‌زان جزو هویت مردم این منطقه هستند که باید مورد بازسازی قرار گیرند.

اسماعیل بایبوردی با اشاره به لزوم تشویق بخش خصوصی جهت ورود به بحث بازسازی و احیای قلعه‌های تاریخی تشریح کرد: دولت با توجه به تعداد زیاد اثرهای تاریخی در معرض خطر تخریب و نیاز به بودجه بسیار جهت بازسازی، نیازمند ورود و کمک بخش خصوصی است و می‌تواند در برابر آن، با ارائه تسهیلات به سرمایه‌گذاران کمک کند.

وی همچنین معماری قلعه‌های تاریخی آران‌وبیدگل را بی‌مانند دانست و افزود: بازسازی چنین بناهای باشکوهی و به دنبال آن بهبود زیرساخت‌های مورد نیاز گردشگری در آنها، می‌تواند به رونق تولید و اشتغال پایدار در منطقه کمک شایانی داشته باشد.

بایبوردی جایگاه سومی آران‌وبیدگل از نظر تعداد اثرهای تاریخی شناسایی شده و ثبتی در استان اصفهان را مورد اشاره قرار داد و یادآور شد: افزون بر ۴۰۰ اثر با ارزش در این شهرستان شناسایی شده که ۱۳۹ بنا و محوطه تاریخی تا کنون در فهرست اثرهای ملی ثبت شده است.

انتهای پیام/*

قلعه‌های امن دیروز تا مخروبه‌های ناامن امروز

نسبیت گرایی فرهنگی

ایدئولوژی سیاسی چیست؟

قهقرا و پیشرفت؛ یک گزارش مستند

مجید رضائیان: محدوديت‌های رسانه‌ای برداشته نشود راه‌ حل معقول و منطقی برای سيستم نخواهد بود