امام رضا(علیه السلام) برای رشد خردورزی در جامعه به قصد ایجاد وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب اسلامی، آزاداندیشی را سرلوحه کار خویش قرار داده بود. بر این اساس آن حضرت نه تنها اجازه تفتیش عقاید به صحابه و نزدیکان خود نمی داد؛ بلکه به هنگام خرده گیری برخی از صحابه به وی در عدم اجازه به انجام این کار، درخواست آنها را ردّ و حتی آنها را به خاطر چنین امری مورد انتقاد قرار می داد. لذا انسانها باید آزاد بیندیشند و با نیروی خرد و بدون هیچ اجباری، ایمان استوار و راستین را به کف آورند.

جامعه بشری از پیوندهای متنوعی برخوردار است. امامان معصوم، همواره پرچم داران اندیشه همگرایی و تقریب بین پیوندهای متنوع جوامع بوده اند. پیوندهایی انسانی بین مردم و پیوندهایی ایمانی در میان مذاهب اسلامی. امام رضا(علیه السلام) همچون سایر امامان ارجمند از اهل بیت(ع) نقش بسیار پر رنگ و اثربخشی در همگرایی و وحدت آفرینی در جامعه و بین مردم داشت.
در این مجال نمونه هایی از سیره و گفتار آن حضرت در این موضوع را مرور کرده ایم. روش های عملی و اصول رفتاری امام رضا(علیه السلام) را به چند دسته می توان تقسیم کرد:
اول: گسترش پیوندهای دوستی و مردمی و ایمانی در جامعه
مسلمانان و مؤمنان ، پیش از آنکه در زندگی اجتماعی خود از پیوندهای قومی ، قبیله ای ، شهروندی و ملی برخوردار باشند، از رابطه ویژه و پیوندی عمیقی به نام برادری انسانی و اخوت ایمانی برخوردارند که بر پایه ایمان استوار شده و بر هر پیوند دیگری مقدم است. این پیوند که از ایمان سرچشمه می گیرد در آموزه های اسلامی نمودی ویژه یافته است؛ چرا که این پیوند ، مانند پیوند دوستی ، رفاقت و دیگر تعاملهای اجتماعی نیست که اعتباری و مجازی باشد ؛ بلکه پیوندی عمیق و معنوی است. در راستای اندیشه همگرا، امام رضا« ع » می فرماید:« کسی که‏ در راه خدا برای خود بین مردم برادری برگزیند، خانه‏ای در بهشت برای خود انتخاب کرده است». آن حضرت در بیانی تقریب ساز و وحدت آفرین فرموده است: « کسی که شب را به صبح آورد در حالی که به امور مسلمانان اهتمام نورزیده باشد، از مسلمانان به شمار نمی آید».
دوم: گفتگوی عقلانی و سازنده
امام رضا« ع» گفتگو و مباحثه دینی را از وظایف خویش می‏دانست؛ لذا گفتگو و مناظره آن حضرت با غیرمسلمانانی چون عمران صابی، جاثلیق، هیربد هیربدان یا هیربد اکبر و رأس‌الجالوت و گفت‌وگو و مناظره وی با «ابوقره» از سران اصحاب حدیث درباره مسائل خداشناسی ، گفتگو با «یحیی بن ضحاک سمرقندی» درباره امامت و مناظره دنباله‏دار با «سلیمان مروزی» درباره توحید» هریک نشان از استقبال حضرتش از مناظرات داشته است چنانکه با الهام‏ از آیه: «ادْعُ إِلی‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَن...» ؛ با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با مخالفان به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن» درباره وظایف امام می فرمود: « امام باید در برخورد با مخاطبان خود از سه ابزار «حکمت و برهان»، «موعظه و خطابه» و «جدال نیکو» استفاده ‏کند». گواینکه به سبب همین روشن‌گری و روشمندی وی است که در زیارت نامه اش می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا الَّذِی ارْتَضَیْتَهُ ...... نَاصِراً لِدِینِکَ وَ شَاهِداً عَلَی عِبَادِکَ وَ کَمَا نَصَحَ لَهُمْ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ دَعَا إِلَی سَبِیلِکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَة» « پروردگارا بر علی بن موسی الرضا که مرضی توست درود فرست؛ همو که یاریگر دین تو و گواه بر بندگانت بود و در نهان و آشکار آنان را ارشاد می نمود و با روشی حکیمانه و با موعظه نیکو آنها را به سوی تو فرا می خواند.» بر این اساس، بررسی و تحلیل مناظرات و گفتگوهای امام رضا« ؛ » با بزرگان مذاهب اسلامی و دیگر مکاتب راهکار و رهنمودی بسیار مفید است؛ زیرا در پرتو آن، روش هایی را که آن حضرت در بحث ها و گفتگوهای خویش با دیگران داشته در اختیار همگان قرار می گیرد و الگوسازی می شود. نکته شایان توجه آنکه هرچند تبادل افکار و اندیشه ها، طرحی مثبت و مؤثر است، اما اصول و آدابی ویژه دارد که لازم است در هنگام گفت وگو مورد توجه قرارگیرد .
یکی از این آداب ، رعایت شیوه درست گفتمان است. قرآن کریم درباره گفتگو با صاحبان دیگر ادیان می فرماید: « وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاَّ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون‏ » ؛ با اهل کتاب جز به روشی که از همه نیکوتر است مجادله نکنید؛ مگر کسانی از آنان که ستم کرده اند؛ و (به آنها) بگویید: ما به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و شما نازل شده ایمان داریم، و معبود ما و شما یکی است، و ما در برابر او تسلیم هستیم!
سوم: تأکید بر مشارکت در مراسم و مناسک عبادی و اجتماعی
بر کسی پوشیده نیست که درخواست امام رضا ؛ از شیعیان و پیروان اهل البیت برای شرکت در مراسم عبادی، مناسک دینی– اجتماعی، و تاکید بر حضور در جمعه و جماعات و...که تحت اشراف مخالفان و رقبای سیاسی، فکری و احیاناً دشمنان اهل بیت برپا می شد، به منظور ایجاد وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب اسلامی بوده است. تاکید حضرت رضا ؛ برای شرکت در نماز جماعت و بیان اهمیت و جایگاه آن و حتی ترجیح آن بر فضیلت نماز اول وقت حضور به هم رسانیدن در نماز جمعه و عیدین از هر گروه و مذهب به صورت طبقات مختلف برای بازخوانی درس برادری و همبستگی و نیز تاکید بر وجوب، فضیلت، ثواب و فواید و پاداش فراوان حج همگی از پیام ها جلوه های وحدت آفرین رضوی در اجتماع است که آتش اختلافات و تنازعات را فروکش نمایند و طبقات مختلف از هر گروه و مذهب با هر اندیشه و عقیده ای، گردهم آیند و به سوی معبود واحد نشینند تا از این طریق از مشکلات جامعه خود آگاه شوند.
در همین راستا جدّ علی بن موسی الرضا، امام صادق ؛ به استحباب حضور در نماز جمعه اهل سنت و حتی قرار گرفتن در صف اول نماز آنها توصیه می نماید و پاداش بزرگی برای آن مطرح می کند:« من صلی معهم فی الصف الاول کان کمن صلی خلف رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) فی الصف الاول» یعنی: هرکس با برادران اهل سنت و در صف اول نماز جماعت آنها نماز بخواند؛ گویی در صف اول نماز در پشت سر پیامبر نماز خوانده است. چنان که حضرت رضا ؛ خود نیز –عملاً- برای ایجاد همدلی و برقراری اخوت اسلامی و تقریب مذهبی در بین مسلمانان، همیشه در این مراسم شرکت می نمود.
تاکید این امام همام در این رابطه به اندازه ای صریح و فراوان است که به روشنی می توان دریافت که از روی مصلحت اندیشی یا ترس و اضطرار نبوده، بلکه آن جناب بدین وسیله قصد داشته تا به مسلمانان بیاموزد که به خاطر اختلافات خود را از یکدیگر جدا نسازند و به ایجاد ناهمدلی و تفرقه در بین امت اسلام دامن نزنند. چنانکه آن حضرت، تلاش داشته تا به همگان بیاموزد، که حیات واقعی و معنوی جامعه ی وحدت محور، با وجود تنوع اجتهاد و افکار مختلف در آن، در گرو زندگی مسالمت آمیز آحاد آن جامعه با یکدیگر و درک متقابل از همدیگر و در نتیجه، فراهم آمدن جامعه ای بدون تنش و تشنج است.
چهارم: سفارش به برقراری روابط اخلاقی و عاطفی
توصیه های فراوان امام رضا ؛ و بیان شیوه های تحقق همزیستی اجتماعی در میان مسلمانان و حتی با پیروان مذاهب غیر اسلامی که در موارد و عرصه های مختلف صورت می گرفت را می توان در راستای وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب اسلامی دانست. سفارش به رعایت اصول دینی و اخلاقی مانند: مدارا، اخوت، معاشرت نیکو با مخالفان، حسن خلق، چشم پوشی از عیوب دیگران، خیرخواهی و اهتمام به امور مسلمانان و رفع حوایج آنها، حمل عمل برادران دینی بر صحت، مشورت و استفاده از آرای دیگران و تاکید بر صلح، سلام، ملاقات، عیادت و دیگر مظاهر اخلاقی و عاطفی را بایستی از مصادیق بارز این مسئله در سیره و سنت ایشان دانست.
آن حضرت در بیانی شیوا به خوش خلقی و گفتار نیک با مخالفان دستور می دهد و بیان می دارد که:« رأس العقل بعد الإیمان بالله التودُّدُ إلی الناس و اصطناع الخیر إلی کل بر و فاجر» ؛ پس از ایمان به خداوند، مهربانی کردن با مردم و نیکی کردن به خوب و بد آنها بیانگر خردمندی و دوراندیشی است» همچنین وی در زمینه ایجاد وحدت اجتماعی وتقریب مذاهب اسلامی از قول پیامبر رحمت حضرت محمد ص به اصحاب خود سفارش می کند که شما هرگز نمی توانید با دارایی خود، همه مردم را بهره مند سازید؛ پس با اخلاق نیکو چنین کنید. پیداست که این فرمایش ایشان به قصد همگرایی با مخالفان مذهبی صورت گرفته، چه آن ها نیز در زمره برادران اسلامی و ایمانی می باشند و پیروان اهل بیت نباید خود را جدای از دیگر مسلمانان بدانند.
پنجم: ترویج خردورزی و آزاداندیشی
از مهمترین و بنیادی ترین اهداف پیامبران - از جمله پیامبر اسلام- ترویج و توسعه و تعمیق تعقل و خردورزی در میان ابناء بشر بوده است؛ چنانکه در بیان امام علی ؛ هدف رسالت پیامبر اسلام، اثاره و تحریک و برانگیختن قوه و استعداد عقل ورزی و اندیشیدن در میان مردم معرفی شده است جالب آنکه در روایات آمده که به طول رکوع و سجود افراد نگاه نشود بلکه به میزان تعقل و خردورزی آنها توجه شود. که این بیانگر توجه تام دین مبین اسلام و ارزش بسیار این دین برای عقل است. در این رابطه آیات و روایات بسیاری مطرح است که از آن می گذریم.
تجربه بیش از 14 قرن از گذشت اسلام نیز ثابت کرده است که بیشترین خسارات و لطماتی که بر پیروان این دین - چه از درون حوزه اسلام و چه از برون - وارد شده عمدتاً ناشی از عدم تمسک و توجه امت اسلام به توصیه های قرآن کریم و پیامبر اعظم در رابطه با تعقل و اندیشه ورزی بوده است! چه در نتیجه این بی توجهی، افراطی گری های گونه گون و بسیاری رخ نموده و خرمنِ آتشِ فتنه های رنگارنگی برای جان و مال و ناموس مردم فراهم شده است.
امام رضا ؛ با گفتار و رفتار خویش خردگرایی را ترویج و تبلیغ می نمود؛ چنانکه مردم را به تفکر و پیشه ساختن «بینش» سفارش می نمود. آن حضرت برای رشد خردورزی در جامعه به قصد ایجاد وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب اسلامی، آزاداندیشی را سرلوحه کار خویش قرار داده بود. بر این اساس آن حضرت نه تنها اجازه تفتیش عقاید به صحابه و نزدیکان خود نمی داد؛ بلکه به هنگام خرده گیری برخی از صحابه به وی در عدم اجازه به انجام این کار، درخواست آنها را ردّ و حتی آنها را به خاطر چنین امری مورد انتقاد قرار می داد و می فرمود:« اگر خداوند می خواست به اجبار همه مردم روی زمین دارای ایمان راستین و کامل می شدند... که در این صورت استحقاق دریافت پاداش را از دست می دادند... لذا انسانها باید آزاد بیندیشند و با نیروی خرد و بدون هیچ اجباری ایمان استوار و راستین را به کف آورند»
انتهای پیام/*