دولت ریاض به لحاظ سانسور و بایکوت خبری یکی از کشورهای پیشتاز در میان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است که البته با قتل مرموز «خاشقچی» این وضعیت مستور و پنهان به ناگاه عیان و آشکار شد و ماهیت رسانه‏ های عربستان را بیشتر از پیش در جلوی دید جهانیان و افکار عمومی قرار داد.

عربستان را می‏ توان از پیشگامان راه ‏اندازی رسانه‏ های فراملی در منطقه خاورمیانه به حساب آورد، در داخل این کشور نیز حداقل ده روزنامه و ده‏ها مجله به چاپ می‏ رسد و همچنین روزنامه‏ های فرامنطقه‏ ای عرب‏ زبان به ‏ویژه «الشرق الاوسط» و «الحیاه» همزمان در این کشور و دیگر کشورهای خاورمیانه، اروپا و آمریکا چاپ و منتشر می‏ شوند.
مهم‏ترین روزنامه‏ های داخلی عربستان سعودی عبارتند از: الوطن، الریاض، الجزیره و عکاظ و دو روزنامه عرب‏ نیوز و سعودی‏ گزت نیز که به زبان انگلیسی منتشر می‏ شوند. در این کشور دو خبرگزاری داخلی به نام‏های «سپا» و «آینا» نیز وجود دارند که همگی زیر نظر خاندان آل‏ سعود اداره می‏ شوند. همچنین شبکه تلویزیونی ماهواره‏ ای الشرق الاوسط و تلویزیون‏ های العربیه و ام ‏بی‏ سی توسط این دولت راه‏ اندازی شده است.
کنترل شدید دولت سعودی، مانع ظهور رسانه‏ های مستقل در عربستان است. در این کشور، رسانه‏ ها به طور کلی زیر نظر دولت بوده و سیاست کلی تبلیغات را شورایی به نام «شورای عالی تبلیغات» تدوین می‏ کند. در اکثر رسانه‏ ها، تبلیغ مسائل دینی در درجه اول قرار دارد و در مسائل سیاسی اغلب نویسندگان، به وسیله دولت تغذیه می‏ شوند و خط‏ مشی خود را از دولت می‏ گیرند. عربستان در فیلترینگ سایت‏های اینترنتی دارای رتبه بالای جهانی است، با این حال، کاربران اینترنت توانسته ‏اند با استفاده از شبکه‏ های اجتماعی مجازی مانند فیس‏بوک و توئیتر به ابراز نظرات خود بپردازند. سیاست تازه دولت عربستان برای ممانعت از سرایت انقلاب‏های عربی به این کشور، خرید سهام این شبکه‏ ها و فعال کردن هواداران دولت در این شبکه‏ هاست. پادشاه عربستان گرچه از پیشتازان شبکه‏‏ های ماهواره ‏ای تلویزیونی و روزنامه‏ های فراملی عرب‏زبان است، اما فضای رسانه‏ ای داخلی کشور را به شدت تحت کنترل قرار داده است.
خودداری رسانه‏ های رسمی عربستان از انعکاس دیدگاه ‏ها و مواضع واقعی مردم این کشور موجب شده است شهروندان عربستانی به شکلی گسترده به پایگاه‏ های اینترنتی و شبکه‏ های اجتماعی مجازی روی آورند.
همچنین افشای فساد و اختلاس گسترده شخصیت‏ های بانفوذ آل‏ سعود در شبکه‏ های اجتماعی مجازی موجب شده تا جوانان و فعالان سیاسی عربستانی توجه و اعتماد زیادی به این پایگاه‏ ها پیدا کنند.
دیک کاستلو مدیر اجرایی اینترنتی توئیتر اعلام کرده بود: «بیشترین میزان رشد مشترکان این پایگاه اینترنتی مربوط به عربستان بوده است.» این اظهارات موجب شد ناظران درصدد یافتن علل و پیش ‏زمینه‏ های افزایش مشترکان این پایگاه اینترنتی بر آیند. حکومت عربستان سعودی پس از قتل مرموز جمال خاشقچی در سفارت این کشور در ترکیه و افشای آن و بازتاب و انعکاس گسترده آن در رسانه‏ های جهان اعلام کرده است آن‏ دسته از رسانه ‏های این کشور که به زیان امنیت ملی خبر منتشر می‏ کنند را تعطیل یا جریمه می ‏کند. براساس این حکم صادرشده از سوی ملک سلمان پادشاه جوان و سلطه ‏طلب سعودی، رسانه ‏ها از گزارش هر گونه اخباری که در تضاد با قوانین اسلامی (باقرائت وهابیون) و یا منافع خارجی «با قرائت آل‏سعود» باشد منع شده ‏اند.
بر اساس این حکم، ناشران باید تنها به انتقاد سازنده و به دور از غرض‏ ورزی که در خدمت منافع عمومی است، بپردازند. متخلفان پانصد هزار ریال سعودی که معادل ۱۳۳ هزار دلار آمریکاست، جریمه می‏ شوند. یکی دیگر از جریمه‏ های در نظر گرفته شده برای عربستانی‏ ها، محرومیت همیشگی از همکاری با رسانه‏ ها در این کشور است.
رسانه‏ های عربستان به شدت از سوی خاندان آل‏سعود تحت نظارت قرار دارند و بیشتر روزنامه‏ های پرتیراژ این کشور متعلق به افرادی هستند که روابط نزدیکی با خاندان سلطنتی این کشور دارند. در همین حال صدها روشنفکر عربستانی به دلیل مطرح‏ کردن درخواست خود برای انجام اصلاحات در این کشور در حبس هستند و در کل دولت ریاض در سه سطح با مسئله رسانه‏ ها درگیر می‏ باشد:
۱- در سطح اول، این کشور و رژیم حاکم بر آن تسلط عمده‏ای بر جریان اصلی رسانه‏ای در این کشور دارد و انحصار رسانه‏های مکتوب، صوتی و تصویری و خبرگزاری‏ها در دست خاندان سعودی است. این رژیم از پتانسیل و ظرفیت مذکور برای کنترل افکار عمومی در داخل و تاثیرگذاری بر مردم منطقه استفاده می‏کند؛ ۲- در سطح دوم، این کشور به توسعه نفوذ ضریب اینترنت و اجرای طرح‏های دولت الکترونیک پرداخته است به‏طوری‏که اکنون به بزرگ‏ترین جامعه اینترنتی کشورهای عرب منطقه خاورمیانه تبدیل شده است. با وجود این، دولت عربستان یکی از سختگیرانه‏ترین تدابیر فیلترینگ در دنیا را در مورد سایت‏های اینترنتی به اجرا گذاشته است؛
۳-در سطح سوم، شبکه‏ های اجتماعی مجازی به ‏عنوان تنها تنفس‏گاه مردم و مخالفان دولت برای ابراز درخواست‏ های مدنی محسوب می ‏شود. علی‏رغم سیاست‏ های کنترلی شدید مانند تلاش برای خرید سهام توئیتر و فیس‏بوک و فعال‏سازی هواداران دولت در این شبکه ‏ها، این شبکه‏ ها کماکان آکنده از دیدگاه ناراضیان سیاسی بوده و تنها مفری که برای عرض‏ اندام مخالفان سیاسی در عربستان وجود دارد همین شبکه‏ ها هستند.
برهمین ‏اساس می‏ توان اذعان کرد رخ‏دادن تحولاتی نظیر آنچه در کشورهای تونس، مصر و لیبی به وقوع پیوست در درازمدت در این کشور چندان بعید و دور از دسترس نیست.

انتهای یادداشت /*

*فعال سیاسی و روزنامه‏ نگار